خطر در کمین خزر
بزرگ‌ترین دریاچه جهان در شمال ایران به نام دریای مازندران، خزر یا کاسپین شناخته می‌شود. خزر در واقع بخشی جدامانده از دریاهای قدیم است که به مرور زمان در بین خشکی محصور ماند. تکه‌ای بهشتی که از اصل خویش دور مانده است. دریایی که اکنون با سواحلی زیبا مقصد بسیاری از گردشگران است. دریای خزر توانسته رطوبت لازم را برای جنگل‌های باستانی هیرکانی در جنوب خود یعنی در مرزهای ایران و اندکی نیز در جمهوری آذربایجان فراهم کند. منطقه‌ای که از نظر تنوع زیستی از مهم‌ترین مناطق جهان است.
اما خزر با چالش‌های بسیاری روبه‌رو است. از پسروی آب در طول زمان‌های مختلف از جنوب به شمال تا انباشت آلاینده‌های متعدد در مرزهای مختلف و از سوی تمامی کشورهای همسایه. اکنون هم که رسانه‌ها زنگ خطر را به صدا درآورده‌اند که «دریای خزر در حال کوچک شدن است!»؛ البته این خبر از سوی منابع علمی در ایران کاملاً مردود دانسته شده است. به باور متخصصان دریا آنچه در مورد دریای خزر اهمیت دارد، کوچک شدن آن نیست چراکه این مساله محلی از اعراب ندارد بلکه پسروی آب است که آخرین‌بار 1500 سال پیش در زمان حکومت ساسانیان و پیش از ظهور اسلام از مرزهای فعلی ایران به سمت شمال عقب رفت و بعد آرام‌آرام دوباره به حالت امروزی درآمد.
کوچک شدن خزر؟
دانشمندان ایرانی معتقدند این خبرها که دریای خزر در حال کوچک شدن است، جنبه‌های غیرعلمی و حتی بعضاً بدون پشتوانه دارد. اما بنگاه خبری بی‌بی‌سی در گزارشی که بخش جهانی آن تهیه کرده، نوشته است: «تصاویر ماهواره‌ای جدید نشان می‌دهد دریای خزر، بزرگ‌ترین دریاچه جهان به سرعت در حال کوچک شدن است. کشورهای ایران، قزاقستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان و روسیه در حاشیه دریای خزر واقع شده‌اند و کوچک شدن این دریاچه باعث نگرانی شدید در قزاقستان شده است. رسانه‌های این کشور هشدار داده‌اند که دریای خزر هم ممکن است به سرنوشت فاجعه‌بار دریاچه آرال دچار شود. آرال در مرز قزاقستان و ازبکستان که زمانی چهارمین دریاچه بزرگ جهان بود، در یکی از بدترین فجایع محیط زیستی دوران معاصر، تقریباً به‌طور کامل خشک شده است. بر اساس گزارش رسانه‌ها کوچک شدن دریای خزر به شدت روی اکوسیستم و اقتصاد و تجارت دریایی در مناطق اطراف این دریاچه در قزاقستان تاثیر گذاشته است. تغییرات اقلیمی و ساخت سدهای جدید در بستر رودخانه‌هایی که به دریاچه می‌ریزد -از جمله در خاک روسیه- به عنوان دلایل اصلی کاهش سطح آب عنوان شده است. قاسم جومارت توقایف، رئیس‌جمهور قزاقستان سال گذشته میلادی خواهان تاسیس یک موسسه دولتی برای مطالعه علمی وضعیت دریاچه شد، اما چنین موسسه‌ای هنوز تاسیس نشده است.»
خزر شباهتی به آرال و ارومیه ندارد
کوچک شدن خزر همه واقعیت نیست. متخصصان دریا و کارشناسان این حوزه در ایران معتقد هستند دریای خزر به هیچ وجه قابل مقایسه با دریاچه آرال نیست که به این راحتی کوچک یا به این زودی خشک شود. چرا که این دریا اگر حتی یک قطره آب هم به آن نرسد و با وجود تغییر اقلیم و فشارهای طبیعی، باز هم بین 200 تا 500 سال زمان لازم است تا کاملاً از بین برود. بنابراین این نوع ابراز نگرانی از پشتوانه‌های علمی برخوردار نیست. دریای خزر جز اینکه در حقیقت یک دریاچه بزرگ است، هیچ شباهتی به دریاچه ارومیه یا دریاچه آرال ندارد که خبرهایی درباره خشک شدن آن عنوان شده است. در حقیقت آنچه به عنوان خشک شدن یا کوچک شدن دریای خزر مطرح شده، پایه علمی ندارد و نوعی تشویش اذهان عمومی است. دریای خزر از نظر ابعاد حوضه آبی و هم از نظر ماهیت طبیعی کاملاً متفاوت از دریاچه‌های دیگر است. اگر فرض را بر این بگذاریم که تمام ورودی‌های خزر که مهم‌ترین آن رودخانه ولگاست که 80 درصد آب خزر را تامین می‌کند، به‌طور کامل قطع شود، این عرصه 400 هزارکیلومتری آب، حداقل 200 و حداکثر 500 سال طول می‌کشد تا به‌طور کامل از بین برود. بنابراین نباید این تصور را تقویت کنیم که چون خزر در حال پسروی است، پس دارد خشک می‌شود.
خط ساحلی قزاقستان عقب رفته
در گزارش اولیه آمده است: تصاویری که باعث نگرانی‌های تازه درباره سرنوشت دریای خزر شده، روز ۱۱ جولای در سایت شرکت ملی فناوری فضایی قزاقستان منتشر شد و به صورت گسترده در رسانه‌ها از جمله خبرگزاری رسمی این کشور منعکس شد. این عکس‌ها نشان می‌داد که خط ساحلی دریای خزر در قزاقستان عقب رفته و بخش بزرگی از بستر آن در شمال دریاچه نمایان شده است. خبرگزاری دولتی قزاقستان نوشته است: «رصد فضایی دریای خزر را متخصصان قزاق بر اساس آرشیو تصاویری انجام داده‌اند که در ۱۵ سال گذشته گرفته شده است. داده‌های سنجش از دور نشان می‌دهد که بستر دریای خزر در این دوره زمانی به میزان قابل توجه ۷/۱ درصد کوچک‌تر شده است. سال ۲۰۰۸ حجم آب دریای خزر در قزاقستان حدود ۱۱۴ هزار کیلومترمکعب بود در حالی که این میزان در سال ۲۰۲۳ به کمتر از ۱۰۶ هزار کیلومترمکعب رسیده است. در گزارش‌های دیگری گفته شده که دریای خزر در کرانه‌های شمالی کم‌عمق‌تر شده است. روز 7 ژوئن مقام‌های شهر آق‌تاو در غرب قزاقستان به دلیل کم‌عمق شدن آب وضعیت فوق‌العاده اعلام کردند و بعداً این وضعیت را تا ماه آگوست تمدید کردند. روز ۱۳ جولای یک سایت خبری به نام تایم قزاقستان گزارش داد، فعالیت نیروگاهی در شهر آق‌تاو که آب ورودی از دریای خزر را شیرین می‌کند، به دلیل پایین آمدن سطح آب در کانال ورودی، متوقف شده است.»
آیا ثروت همسایگان خزر از بین می‌رود؟
خبرگزاری ایرنا، رسانه دولت ایران، به نقل از پایگاه خبری «گودمن پروجکت» در گزارشی نوشته است: دریای خزر به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان در حال کوچک شدن است و همراه آن ثروت برخی از مردم در حداقل پنج کشور هم نقصان خواهد یافت. پژوهش‌های جدید حاکی از آن است که دریای خزر که پیش از این نیز سالانه چند سانتی‌متر پایین‌تر می‌رفت حتی با سرعت بیشتری رو به افول دارد و تا اواخر این قرن ممکن است ۹ متر یا حتی ۱۸ متر پایین‌تر از سطح فعلی باشد. در جهان متناقض تغییرات آب‌وهوایی، سطح دریاها بالا می‌رود و شهرهای ساحلی را تهدید می‌کند اما بسیاری از دریاچه‌های درون خشکی محکوم به کاهش سطح آب هستند. دانشمندان آلمان و هلند در نشریه «ارتباطات زمین و محیط زیست» گزارش داده‌اند که به علت تبخیر میزان بیشتری آب در فصول تابستان و وجود یخ کمتر در زمستان‌ها، سطح دریاچه خزر که اکنون ۳۷۱ هزار کیلومترمربع -بزرگ‌تر از ژاپن یا آلمان- است محکوم به کاهش با نرخی پرشتاب است. کشورهای اطراف دریاچه و بنادر و صنایع در آذربایجان، روسیه، ایران، ترکمنستان و قزاقستان ممکن است دچار مشکل بی‌آبی شوند. «فرانک وسلینگ» از دانشگاه اوتریخت هلند یکی از نویسندگان این گزارش گفت: اگر قرار بود سطح دریای شمال دو تا سه متر کاهش یابد، دسترسی به بنادری مانند روتردام، هامبورگ و لندن با مشکل مواجه می‌شد و تمام کشورهای دریای شمال با مشکلات بزرگی روبه‌رو می‌شوند. اینجا (در خزر) صحبت ما از کاهشی است که در بهترین حالت کمتر از ۹ متر نخواهد بود. «ماتیاس پرانگ» از دانشگاه برمن آلمان نیز گفت: آنچه برای خزر روی می‌دهد ممکن است برای سایر دریاچه‌های بزرگ محصور در خشکی در قاره‌های دیگر هم روی دهد. این باید تغییر کند. ما به مطالعات بیشتر و درک بهتر پیامدهای گرم شدن جهانی در این منطقه نیاز داریم. این نخستین هشدار از این نوع نیست. هرچند نگرانی‌های جهانی بیشتر در ارتباط با کاهش شدید آب دریاچه آرال بوده است اما پژوهشگران نگران تاثیرات تبخیر آب بر خزر هم بوده‌اند. آب دریاچه هرچند شور است اما یکی از ذخایر آبی بزرگ درون خشکی برای صنایع، کشاورزی و زندگی انسانی بوده است.
رودخانه‌ها دارند کار می‌کنند
با این حال رودخانه‌های منتهی به خزر دارند کار خودشان را انجام می‌دهند و آب مورد نیاز دریای خزر را تامین می‌کنند. اما آنچه واقعیت دارد بحث گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی است. گرمایش زمین نه‌تنها در ناحیه خزر بلکه در شمال آفریقا و تمام خاورمیانه دارد باعث خشک‌زایی دریاچه‌ها می‌شود. اولین دریاچه‌هایی که ما در ایران از دست دادیم دریاچه‌های پریشان، مهارلو و بختگان بود که در استان فارس واقع هستند. دریاچه ارومیه الان وضعیت بسیار بدی دارد و تالاب‌های ساحلی ایران نیز همگی در معرض نابودی هستند. تالاب گمیشان و تالاب میانکاله، در جنوب دریای خزر را از دست داده‌ایم. آنچه در سناریوی نوسانی دریای خزر مطرح شده کاهش سطح تراز دریای خزر تا انتهای قرن 21 است. در خوش‌بینانه‌ترین حالت این کاهش سطح تراز به 9 متر می‌رسد. اگر اکنون تراز آب دریای خزر 28 متر از آب‌های اقیانوس‌ها پایین‌تر باشد، انتظار می‌رود تراز آب دریای خزر تا انتهای قرن جاری، به منفی 37، یعنی 37 متر پایین‌تر از آب اقیانوس‌ها برسد. اگر این اتفاق بیفتد لزوماً اولین‌بار نیست که چنین اتفاقی در این پهنه آبی رخ داده است. این رخداد طی 10 هزار سال اخیر چندین‌بار برای خزر تکرار شده و آخرین‌بار 1500 سال پیش در عصر دولت ساسانیان دریای خزر دچار یک پسروی خیلی بزرگ شد که اصطلاحاً این پسروی را پسروی «دِربَند» می‌گویند. دربند در واقع غرب دریای خزر را دربر می‌گیرد.
